17 Kasım 1873 tarihinde Tuna Nehri kıyısındaki ikiz şehirler, 200.000 nüfuslu Peşte ve 54.000 nüfuslu Buda, 16.000 nüfuslu pazar kasabası Óbuda ile birleşti. Bu birleşik yerleşime “Budapeşte” adı verildi. Birleşen bu şehre yeni bir isim bulmak onu birleştirmekten çok daha zordu.
Macaristan‘ın başkentinin adının tarihi 1800’lü yılların başındaki Reform Dönemi‘ne kadar uzanmaktaydı ancak Buda ve Peşte adları daha önce de vardı. Şimdi Buda ve Peşte kelimelerinin kökenini inceleyelim.
Buda ve Peşte
Buda ismi, Peşte isminden çok daha önce ortaya çıkmıştır. Buda kelimesinin kökeni hakkında çeşitli varsayımlar var ancak gerçeğin tam olarak ne olduğu bilinmiyor. Moğol istilasından sonra Buda Kalesi çevresinde oluşturulan yerleşime “Yeni Buda” anlamına gelen “Újbuda”, eski Roma merkezi Aquincum’un civarındaki yerleşim yerine ise “Eski Buda” anlamına gelen “Ó-Buda” deniyordu.
Bazı orta çağ kroniklerine göre, “Buda” ismi Hun Kralı Attila‘nın kardeşi Bleda’dan (Buda) geliyordu ve o dönemde kullanılan popüler bir kişi adıydı. Diğer kaynaklar Slav ve Kelt kökenlerine ve suyla ilgili olduğuna atıfta bulunur. Bu kaynaklara göre Buda “voda” (su) kelimesinden gelmiştir.
“Pest” kelimesinin kökeni de benzer şekilde belirsizdir. Batlamyus‘un II. yüzyılda yazdığı Dünya Haritasına Giriş adlı eserinde Aquincum’a “Pession” denilmektedir ve bazıları “Pest” kelimesinin kökeninin buradan geldiğine inanmaktadır. İsmin Gellért Tepesi ile ilgili olduğuna dair daha kabul gören bir açıklama vardır. Slavca “pest” kelimesi mağara, kaya oyuğu anlamına gelir. Eski Macarca’ya Slavca’dan geçmiştir. Bu nedenle Gellért Tepesi başlangıçta “Pest Tepesi” olarak adlandırılmıştır ve eteğindeki nehir geçidinin ismi de Pest‘tir. Tabii ki burası şehrin Buda tarafındadır fakat o tarihteki belgelerde belirtildiği gibi karşıdaki erişilebilir kıyı da adını buradan almıştır.
İsim Önerileri: Pest-Buda, Buda-Pest ya da Honderű?
İki şehrin birleşme fikri ilk olarak 1830‘lu yıllarda Reform Dönemi‘nde ortaya çıktı. İlk fikir Zincir Köprü’nün inşası ve diğer birçok çığır açan gelişmede çok büyük katkılar olan kont István Széchenyi‘den çıkmıştı. Bu iki yerleşim yeri ikiz şehir olarak kabul edildiğinden genellikle büyüklük sırasına göre “Pest-Buda” olarak birlikte anılırlardı. Kont Széchenyi ilk olarak 1831 tarihli Világ (‘Dünya’) adlı eserinde “Buda-Peşte” olarak adlandırdığı birleşik bir şehir hakkında yazdı. Zincir Köprü’nün inşasının “En Büyük Macar” olan István Széchenyi için gizli bir amacı vardı: İki şehrin birleşmesi. Fakat bu birleşme için 1873 yılına kadar beklemek gerekecekti. Széchenyi çok istediği bu birleşmeyi göremeden 08 Nisan 1860 tarihinde hayatını kaybetti.
Şehre yeni bir isim bulmak, onu birleştirmekten daha zor oldu. Tartışmalar on yıllar boyunca sürdü. Széchenyi, “Buda” isminden memnun olsa da “Pest” ismini pek sevmiyordu. Bu durumun da haklı bir sebebi vardı. “Pest” kelimesi Almanca’da “veba” anlamına geliyordu. Bu nedenle Széchenyi, gelecekte birleşecek şehirlerin ortak adı için çeşitli alternatifler üretti: Etelvár, Ikervár, Delivár, Hunvár, Bájkert ve Dunagyöngye. En sevdiği isim Honderű‘ydü ve 1840‘ların başına kadar bu isim için çok güçlü bir lobi faaliyeti yürüttü.
İşte o zaman yazar ve devlet adamı József Eötvös devreye girdi. Mükemmel bir Fransızca konuşan Eötvös, Széchenyi‘nin dikkatini önerdiği ismin olumsuz yönüne çekti. Fransızca’daki “Honte des rues” terimi “sokakların utancı” anlamına geliyordu. Bunun üzerine Széchenyi bu isimden vazgeçti ve yeni bir isim arayışına da gitmedi.
Bundan sonra “Pest-Buda” isminin kullanımı bir süre daha devam etti, ta ki bu ismin bir haritaya yazılması gerekene kadar. Haritada “Pest-Buda” şeklindeki yazılış şehre aşina olmayan gezginler için yanıltıcı olabilirdi. Bu yazım düzeninde Buda tarafında “Peşte”, Peşte tarafında “Buda” gibi görülebilirdi. Karışıklığa mahal vermemek için nüfusların büyüklüğünü göz ardı ettiler ve yerlerini değiştirdiler. “Pest-Buda”, “Buda-Pest” ismine dönüştü.
İlk kez 1846 yılında Toldi‘nin dokuzuncu şarkısında şehrin adını tanımlayan ünlü şair János Arany tarafından arada kısa çizgi olmadan kullanılmıştır: “Budapest városát sok ezeren lakják.” (Budapeşte şehrinde binlerce kişi yaşıyor.)
Sonunda, 17 Kasım 1873 tarihinde Buda, Peşte, Óbuda ve Margit Adası birleşti. Böylece yeni başkenti oluştu. Bu birleşmeden itibaren herkes tarafından kullanılan adıyla “Budapeşte” ismi ortaya çıktı.
Kaynak: https://welovebudapest.com/en/article/2020/5/5/how-did-budapest-get-its-name-1
Çeviren: Hungarolog Onur Şahin